‘Pas nu val ik samen met de tijd’

Jan Rotmans schudt Nederland opnieuw wakker met nieuw boek

Wat doe je als je dingen eerder ziet dan andere mensen? Hoe kan je andere mensen meenemen in een werkelijkheid die nog niet bestaat? Hoe schakel je tussen ‘alles willen weten’ en de repeterende vaststelling dat het leven je elke dag weer volkomen kan verwarren? We bespraken het met professor Jan Rotmans, die 100 jaar vooruitkijkt.

Begin jaren 50 van de vorige eeuw meldde koningin Juliana, namens PvdA-premier Willem Drees, in haar troonrede dat Nederland inmiddels 10 miljoen inwoners telde en vol was. Emigratie van Nederlanders naar landen als Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Amerika werd, letterlijk grootscheeps, aangeraden.

Inmiddels telt Nederland bijna 18 miljoen inwoners én lijkt het onvermijdelijk dat we een deel van ons land moeten gaan teruggeven aan het water. Terwijl we juist éxtra ruimte nodig hebben om een nieuwe balans te vinden tussen onze welvaart en het behoud van onze natuur.

Kán dat eigenlijk wel?
‘Als je alle claims wilt honoreren, heb je drie keer Nederland nodig. We moeten een miljoen woningen inpassen, ruimte voor het opdringende water creëren, alternatieven voor de landbouw ontwikkelen, meer natuur creëren (anders sta je als overheid elk jaar voor de rechter), windmolens en zonnepanelen plaatsen, de rivieren verbreden, de kust nog beter beveiligen…’

Een heidens karwei…
‘Elke vierkante meter in Nederland gaat in de komende 100 jaar op de schop. Dan denken we nu misschien gelijk aan Limburg en de Randstad. Maar neem Groningen en Friesland: 70 procent landbouwgrond. Die krijgt een wezenlijk andere bestemming. En in dat soort gebieden komen misschien ook mensen te wonen uit delen in de wereld waar je over 50 jaar, vanwege het klimaat, helemaal niet meer kán wonen, zoals het Midden-Oosten, Azië en Afrika. Er zal een gigantische vluchtelingenstroom op gang komen.’

In de laatste ijstijd was het maar zo’n vier graden kouder dan het nu is

En jij weet hoe we dat zouden kunnen doen?
‘Nou… Ik kijk door de tijd heen, naar de onderstroom. Dan zie ik de kiemen van wat later kan gebeuren en heel vaak ook daadwerkelijk gebeurt. Zo heb ik een half leven lang voor de tijd uitgelopen. Ja, daarin heb ik me vaak eenzaam gevoeld… Nu pas, na 35 jaar, val ik samen met de tijd.’

Dus je denkt steeds ‘zie je wel’?
‘Wel met een beetje humor en zelfrelativering hoor! 
Maar ik doe m’n best om het niet steeds te zeggen. Hoewel, sóms kan ik het gewoon niet laten… Iets meer erkenning zou ook wel op z’n plaats zijn, eerlijk gezegd… Maar misschien heb ik daarvoor onderweg wel op te veel tenen getrapt.’

Ben je weleens meegetrokken in de scepsis?
‘Ik heb in de beginfase best vaak gedacht: ben ik gek of zo? Ik zag iets, kon het wetenschappelijk onderbouwen, maar vrijwel níemand zag het. Ik stapte toen wel eens huilend m’n bed in. Dan zei ik tegen mijn vrouw Inge: misschien zit ik er wel helemaal naast… “Ja, Jan, dat zou best kunnen”, zei ze dan. Ze is iets nuchterder dan ik. Maar ik ben wel doorgegaan. Ik ben nogal eigenzinnig in dit soort dingen.’

Snap je die mensen die het niet zagen?
‘Meestal komen mensen pas tot besef en actie als ze iets zelf, in hun eigen omgeving ervaren. Valwind in Leersum, overstroming in Limburg, extreme warmte en bosbranden op onze gebruikelijke vakantieadressen. Dat ervaren we nu allemaal zelf aan den lijve.’

En als je het nu nog níet ziet?
‘Als je nu nóg de invloed van mensen op de klimaatverandering ontkent en niet ziet dat we, als we niks doen, echt onderweg zijn naar grote rampen, dan zit je wel aardig in de wappiehoek.’

Ook als je constateert dat klimaatverandering van alle tijden is?
‘Je gaat toch niet over de ijstijden beginnen?’

Nou…
‘De laatste ijstijd was 10.000 jaar geleden. En er kómt er ook weer een, over pakweg 50.000 jaar. Dus het klopt dat, in héél lange termijncycli, het klimaat al miljoenen jaren verandert. Maar we weten inmiddels voor 99 procent zeker dat de mens het klimaat éxtra verandert. Daardoor gaat het nu vele malen sneller dan van nature. Dát is het punt.’

Kan je dat iets concreter maken?
‘In de laatste ijstijd was het maar zo’n vier graden kouder dan het nu is. Daardoor was driekwart van de aarde met sneeuw en ijs bedekt. Nu gaan we in de komende honderd jaar drie à vier graden in de plus. Dezelfde orde van grootte dus. Snap je? Het punt is: overleven wij dat wel? Want we moeten ons ook vele malen sneller aanpassen dan we in die miljoenen jaren hiervoor hebben gedaan.’

Kan het nóg concreter?
‘Graag! Afgelopen zomer was ik in discussie met de burgemeester van de gemeente Zuidplas. Dat ligt in het Groene Hart, tussen Gouda en Rotterdam. Het laagste punt van Nederland, 6 meter en 75 centimeter onder de zeespiegel. Daar willen ze een heel nieuw dorp gaan bouwen. Terwijl ze wéten dat de zeespiegel in de komende 100 jaar minimaal een meter zal stijgen en de grond daar ook nog eens een meter inklinkt. Dat brengt ze op 8 à 9 meter onder zeeniveau. Los van of dat wel veilig kan, wordt het domweg te duur om al dat water te blijven afvoeren en te bemalen. Dat dóe je dan toch niet…’

Maar ze doen het wél…
‘Ja, die burgemeester zegt dan dat het Waterschap aangeeft dat het verantwoord is… Bovendien was zijn redenering: als wij onder water zouden komen te staan, geldt dat ook voor Zoetermeer en Rotterdam, dus dat laten ze nooit gebeuren.’

Wat zeg jij dan?
‘Dat je al die huizen en infrastructuur bouwt voor een periode van pakweg 100 jaar. In die tijd moeten we echt delen van de Randstad teruggeven aan het water. De druk van het water op het land wordt gewoon te groot. Tsja, als je dan moet kiezen tussen Rotterdam of een dorp in de Zuidplas… Dan hoor je zo’n man denken… Zo van: tegen die tijd zit mijn ambtstermijn er al op. Na mij de zondvloed.’

Kenmerkend voor de hedendaagse politici?
‘We willen in Nederland een miljoen nieuwe woningen gaan bouwen. In de huidige planning komt ongeveer tweederde daarvan in de Randstad terecht. Dat is echt idioot. Misschien vandaag niet. Maar op een termijn van 50 tot 100 jaar, want zo lang moeten die huizen toch minimaal blijven staan, kom je echt in grote problemen.’

Wat zegt dat over die politici?
‘Ik wil het eigenlijk niet meer zeggen… Maar de meesten zijn lichtgewichten en hebben de reikwijdte van een ambtstermijn. Noem mij uit de afgelopen 50 jaar, behalve Bram Peper in Rotterdam, één burgemeester van een grotere stad die vanuit een visie iets heeft toegevoegd? Gelukkig komen de grote doorbraken ook niet vanuit de politici; die sluiten altijd als laatsten aan.’

En hoe moet het verder in Zuidplas?
‘Als je het tóch wilt, bouw dan óp het water. In Woerden, Amsterdam en Zeewolde liggen al van die drijvende wijken, en ook Rotterdam experimenteert met drijvende woningen. Die deinen dan gewoon mee met het waterpeil. Of bouw op terpen, net als vroeger. Dat is ook een reële optie.’

Wat betekent dat voor Nederland?
‘De hele wereld kijkt nu naar ons, zeker na het laatste VN-klimaatrapport. Nergens zie je zo’n dichtbevolkte, volgebouwde Delta als bij ons. Hoe gaan die Nederlanders het oplossen als ze straks 8 of 9 meter onder zeeniveau liggen?’

Maar…
‘Nederland heeft geen plan! Terwijl we in de komende tien jaar nog veel meer chaos krijgen dan we nu al ervaren. Er komt een klimaatcrisis aan met nog veel meer impact dan Covid. En daarna nog een natuurcrisis, want die natuur zijn we nu aan het vernietigen. Ja, dat is op zich heel erg, maar de geschiedenis leert dat we die crises nodig hebben om zó fundamenteel te veranderen dat we er beter uit kunnen komen.’

Wat nu?
‘Het belangrijkste hoofdstuk in mijn nieuwe boek heet Een land met een plan. Daarin kijk ik, op basis van patronen in de onderstroom, 100 jaar vooruit en heb ik alle claims op de schaarse ruimte in Nederland een plek gegeven, rekening houdend met alles wat we nu kunnen voorzien. Energie, water, klimaat, natuur, woningbouw, landbouw, mobiliteit. Een kolossale en zeer complexe opgave, in allerlei scenario’s: een zeespiegelstijging van een meter, van 2 meter, van 3 meter. Samen met KuiperCompagnons hebben we dat letterlijk in kaart gebracht. Het heeft spectaculaire kaarten en beelden opgeleverd, ook in dwarsdoorsnedes, en met virtuele drone-opnames. Zo hebben we in elk geval een concreet, ambitieus en uitdagend plan…’

Hoe breed is dat plan?
‘Naast het fysieke deel heb ik ook gekeken naar de sociale kant: onderwijs, zorg, democratie… Hoe organiseren we dat en hoe ziet de route daarnaartoe eruit? Daar heb ik één verhaal van gemaakt, een integrale visie.’

En hoe concreet is het plan?
‘Er lopen nu al gesprekken met gemeenten die daar rekening mee willen houden in hun toekomstvisie. 100 jaar lijkt misschien heel ver weg. Maar denk aan de reële optie dat we over een jaar of tien weer iets krijgen dat lijkt op de Watersnoodramp.

Bijvoorbeeld een overstroming zoals in Limburg, door een periode van extreme regenval, gecombineerd met een zware westerstorm. Het water komt dan, via de rivieren, in enorme hoeveelheden naar de kust, maar kan daar niet weg, omdat we, vanwege die westerstorm, de waterkeringen afsluiten. Zo kunnen delen van de Randstad overstromen.

Dan zal je zien dat, in die paniek, opeens van alles mogelijk wordt. Als je dan weer iets wilt doen als we hébben gedaan met de Deltawerken, leert de ervaring dat je daar al snel 50 jaar aan moet werken. Nou, dan zit je al in 2080…’

Wat betekent dat voor jouzelf?
‘Ik zal ook moeten dealen met die chaos. Ik ben van huis uit een exacte man, denk in wiskundige lijnen, in geverifieerde modellen. Maar ja, wat heb je daaraan als je kinderen opeens levensgevaarlijk ziek worden, als je zelf een fietsongeluk krijgt waarbij je alle botten in je gezicht breekt? Als ik, na dat ongeluk, een dag geen pijn heb, is dat héérlijk. Dat mijn kinderen gezond zijn, is nooit meer vanzelfsprekend geweest. Ja, dat heeft me ook wel gelouterd, maar het besef dat het leven me blijkbaar op elk moment uit m’n evenwicht kan brengen, dat vind ik wel… Tsja… Beangstigend, maar ook intrigerend. Dat je nooit kunt zeggen: nou weet ik het wel.’

Hoe dan?
‘Neem de afgelopen coronaperiode… Ik was, van de ene op de andere dag, een groot deel van m’n werk en m’n inkomsten kwijt, zat hele dagen thuis achter een beeldscherm, mijn moeder kreeg een herseninfarct, een van mijn beste vrienden raakte in een depressie nadat hij al die tijd thuis had gezeten, een andere vriend heeft Parkinson en is zienderogen verslechterd door dat coronagedoe, en er gebeurde binnen ons gezin ook iets heftigs dat me uit m’n evenwicht bracht…’

Wat doet dat met je?
‘Nou, ik raakte wel een beetje de kluts kwijt. Toen zei Inge: “Maar hier heb jij het toch altijd over. Dat we de chaos moeten omarmen. Nou héb je chaos en dan zit je te kniezen!” Nee, dat is niet leuk om te horen, maar ze had wel gelijk. Dat maakt het alleen maar nog erger, hahaha. Dus ja, toen ben ik gaan handelen…’

Hoe?
‘Dan keer ik in mezelf. Licht uit, muziek keihard aan. Rolling Stones, David Bowie, Arcade Fire. Denken hoe ik eruit kan komen… Daar is het boek ook een uitvloeisel van. De titel ook: Omarm de chaos.

Ik ben ook weer piano gaan spelen en ben ik geswitcht naar online lezingen en sessies, en heb een breakout team opgericht, als antwoord op de dominantie van het alleen uit medici bestaande Outbreak Management Team. Ik ben ook, samen met John de Vos, begonnen met Team Next, een groep ondernemers die Rotterdam duurzamer en inclusiever willen maken.’

Mooi, Jan…
‘Ja, en confronterend. Hoe kan het bijvoorbeeld dat we hele generaties kinderen nog steeds leren om zich voor te bereiden op stabiliteit en continuïteit? Ik met mijn kinderen, jij met jouw kinderen, in het hele onderwijs. Eigenlijk moeten we ze voorbereiden op verrassingen, veranderingen, desnoods chaos. Dat geldt zeker voor de komende generaties.’

Dat geldt eigenlijk ook voor veel ondernemers…
‘In mijn nieuwe boek staat een apart hoofdstuk over bedrijven en ondernemers. Kern van de hele zaak is dat je nu twee eigenschappen nodig hebt om verder te kunnen: wendbaarheid en veerkracht.’

Wat betekent dat concreet?
‘Wendbaarheid betekent: weinig overhead, werken op basis van vertrouwen, dat je de klant écht probeert te kennen en te begrijpen, hoe moeilijk dat soms ook is.

Veerkracht betekent: als het ware door de tijd heen kijken, naar de volgende crisis. Stel dat dit gebeurt, wat dan, wat betekent dat voor mijn bedrijf? Zodat je kunt handelen als het zover is.’

Een plan B…
‘Elk bedrijf heeft een veranderplan nodig om te anticiperen op de volgende crisis. Wie blijft doen wat hij altijd deed, zal een volgende crisis niet overleven.

Ik denk dat meer dan de helft van de huidige bedrijven volgends die twee criteria niet klaar is voor de toekomst. In deze coronacrisis zijn ze nog overeind gehouden met overheidsgeld, maar dat zal niet bij elke crisis zo zijn.’

Licht uit, muziek keihard aan. Rolling Stones, David Bowie, Arcade Fire

Dat klinkt erg macro…
‘Micro werkt het precies hetzelfde! Als jij automonteur bent en ziet dat we in 2035 alle benzine- en dieselauto’s willen verbieden in Europa, dan weet je dat je vak tegen die tijd gewoon verdwenen is. Alle elektrische en waterstofauto’s hebben die monteur niet of nauwelijks nodig.

Als je nu een shoarmatent runt en je doet niets om ook gezonde voeding te gaan verkopen, loopt dat echt verkeerd af, hoe trouw je klantenkring nu misschien ook lijkt.’

Heb je ook een goed voorbeeld?
‘Ja, heel veel. A&M Recycling bijvoorbeeld. Begonnen als schrootboeren, zoals ze zelf zeggen, en daar nog steeds succesvol in, maar volop bezig met een nieuw verdienmodel. Op de golven van duurzaamheid en circulariteit, via hun nichebedrijfje In2Waste. Dat kan over tien jaar een sleutelspeler worden in de Rotterdamse haven. De grondstoffentransitie wordt minstens zo belangrijk als de energietransitie. Zij gaan alle elektronica inzamelen (iPhones, iPads, laptops, enzovoort), halen daar alle bruikbare metalen uit, die weer worden gebruikt om nieuwe dingen van te maken. Zij zijn nu dus al bezig met hun verdienmodel voor over vijf à tien jaar. Mensen die zó over hun eigen schaduw, ervaring en succes heen kunnen stappen en tóch 100 procent zichzelf blijven, daar maak ik een diepe buiging voor.’

Dus de zon schijnt nog steeds?
‘Zeker! Het is nog niet te laat. We kunnen er nú nog uitkomen. En mijn dochter gaat trouwen! Een prachtige, intelligente, succesvolle vrouw van 28 jaar. En ze vond een geweldige man, ook heel actief om de bouw te verduurzamen. Nu maar hopen dat het bruiloftsfeest een prettige chaos wordt…’