Grammofoonplaat spiritueel eerbetoon aan grote Rotterdammer Louis Davids

De grote performer Louis Davids had zijn landelijke bekendheid vooral te danken aan de grammofoon en de radio. De plaat van het kunstwerk is gebroken, het afgebroken stuk ligt ernaast. Dat euvel overkwam veel 78-toeren platen. De beschadiging past bij het autonome oeuvre van Ficheroux. Daarin spelen elementen van vervreemding en aantasting, zoals scheuren en breuken een rol. Maar het is tegelijkertijd een verwijzing naar de dramatische ervaringen van de Joodse gemeenschap, waartoe Louis Davids (1883-1939) behoorde.

Het monument voor Louis Davids werd op 19 december 1983 onthuld op het Raamplein. Honderd jaar eerder werd de grote performer in dit stadsgebied geboren. Mathieu Ficheroux staat tweede van rechts, geflankeerd door zijn levenspartner Marianne Smit en burgemeester Bram Peper. 

Davids werd geboren aan de Zandstraat, in het stadsgebied waar nu het Raamplein is. In die toen Joodse buurt groeide hij op en vond hij de stof voor de kleine levensdrama's die hij later vertolkte in zijn liedjes. 'Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje'.

Louis Davids is lang in Rotterdam blijven wonen, al verwierf hij zijn roem als één van de grote cabaretiers uit de geschiedenis van het Nederlandse amusement vooral in Amsterdam, waar hij in 1939 werd begraven. Over de wijk bestaat nu een boek: De Zandstraatbuurt en zijn Joodse inwoners van Hans Schippers, Chris Buitendijk, Albert Ringer en Rob Snijder (uitgave Douane). Tijdens de onthulling van het monument op 24 maart wordt het gepresenteerd.

Eerherstel

Gelukkig is Rotterdam Louis Davids niet vergeten. Dat leidde in 1983, honderd jaar na zijn geboorte, tot de opdracht aan Mathieu Ficheroux (1926-2003). De realisatie werd mogelijk dank zij een schenking van Crédit Lyonnais Bank Nederland NV, die toen net Slavenburgs’ Bank had overgenomen.  Op den duur raakte het plateau waar de plaat op ligt, in verval. Daarom werd het kunstwerk enkele jaren terug verwijderd.

Mathieu Ficheroux in een karakteristieke pose. Hij was een belangrijk kunstenaar en een leuke man.

Terugkeer op het plein was blijkbaar geen prioriteit. Dat toch tot restauratie is overgegaan, betekent eerherstel voor Louis Davids. Dat het zover is gekomen, is te danken aan betrokken Rotterdammers. Die klopten bij het Centrum Beeldende Kunst aan met de vraag: waar is die plaat gebleven? Het is mooi als een kunstwerk zich hecht op het netvlies van de bevolking.

Dat is bij een aantal werken van Ficheroux, die in Rotterdam één van de belangrijke autonome beeldende kunstenaars uit de tweede helft van de twintigste eeuw was, op monumentaal gebied het geval. Zeker als het gaat om zijn portret van Multatuli op de hoek van de Mauritsweg en de Van Oldenbarneveltstraat. Met die prachtige tekst ‘Van de maan af gezien zijn we allen even groot’.

Ficheroux ontwierp het schilderij in 1975, ruim veertig jaar geleden. Iedere Rotterdammer kent het, ook mensen die nog nooit van Multatuli (pseudoniem van Eduard Douwes Dekker, 1820-1887, schrijver van ondermeer ‘Max Havelaar’) hebben gehoord, laat staan van Ficheroux. Maar allemaal zijn ze, van de maan af gezien, heel klein.

Top tien

Met de terugkeer van de grammofoonplaat op het heringerichte Raamplein, bevinden zich weer drie monumentale kunstwerken van Mathieu Ficheroux in de top-tien van de beelden in de Rotterdamse buitenruimte. Voor mij staat de Multatuli al heel lang met stip op 1. In het boek dat ik in 2008 over Ficheroux publiceerde, noem ik het werk ‘de moeder van de Townpainting’.

Mathieu Ficheroux: portret van Multatuli, 1975. De moeder van de townpainting.

Het tweede grote werkstuk in de buitenruimte is ‘Het Vergeten Bombardement’. Dat is één van de meest opmerkelijke (en beste) oorlogsmonumenten in Nederland. Het werd op 31 maart 1993, in een plantsoen bij het Grote Visserijplein in Rotterdam West onthuld door toenmalig premier Ruud Lubbers.

Op die datum, vijftig jaar eerder, vond een dramatisch incident plaats. Een geallieerd precisiebombardement. In plaats van het beoogde doelwit, de machinefabriek van Wilton Fijenoord, werd toen een groot deel van de woningen rond de Schiedamseweg verwoest. De gevolgen waren desastreus. 326 doden, 400 gewonden. 2661 woningen weggevaagd evenals 190 winkels en 89 bedrijven. 20.000 mensen dakloos.

In tegenstelling tot het Duitse bombardement uit 1940 op het centrum van Rotterdam, dat internationale bekendheid kreeg, werd het bombardement uit 1943 niet meer dan een voetnoot in de geschiedenis. Pas na vijftig jaar werd het op initiatief van een werkgroep uit de wijk, in samenwerking met het Centrum Beeldende Kunst, met een monument herdacht. Pas bij de onthulling kregen bombardement en kunstwerk aandacht in de landelijke pers. Die verdampte echter al snel weer.

Mathieu Ficheroux: "Het Vergeten Bombardement", Grote Visserijplein Rotterdam, 1993

De door Ficheroux ontworpen installatie is van grote plastische klasse. Het is een compositie van 2,5 meter hoge cijfers van corten-staal. Zij bestaat uit drie groepen die refereren aan de datum van de tragische misrekening: 31 3 1943. De cijfers lijken uit de hemel naar beneden gevallen, zoals destijds de bommen. Ze liggen in verschillende standen op het gras. Het toeval lijkt daarbij de hoofdrol te spelen, maar die situatie is het resultaat van de briljante regie van de kunstenaar.

Tot 2005, twee jaar na de dood van Mathieu, kende ik het kunstwerk niet. Pas toen ik met Marianne Smit, zijn levenspartner, door het plantsoen wandelde, realiseerde ik me dat het ten onrechte vergeten bombardement wordt herdacht met een ten onrechte vergeten monument. Een groots plastisch gebaar, een meesterwerk waar Rotterdam trots op mag zijn. Uitzonderlijk binnen de Nederlandse oorlogs- en verzetsmonumenten.

Galerie Zic Zerp, Van Oldenbarneveltstraat In Rotterdam, is de tussenpersoon die het autonome werk van Mathieu Ficheroux – schilderijen, tekeningen, objecten – vertegenwoordigt.

TEKST: JAN DONIA
FOTOGRAFIE: STICHTING MATHIEU FICHEROUX